Tymczasowe aresztowanie stanowi najbardziej dotkliwy środek zapobiegawczy, którego istotą jest czasowe pozbawienie wolności osoby podejrzanej (oskarżonej), w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Środek ten ma zatem zapewnić „zabezpieczenie osoby oskarżonego (podejrzanego) do dyspozycji organów procesowych”. Innymi słowy, tymczasowe aresztowanie może zostać zastosowane w przypadku pojawienia się obawy ucieczki lub ukrywania się oskarżonego (podejrzanego), zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości, albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu. Ponadto, kolejnym istotnym celem jaki spełniać ma ww. środek zapobiegawczy jest zabezpieczenie procesu przed matactwem ze strony oskarżonego. Chodzi więc o uniemożliwienie bezprawnego wpływania na tok procesu poprzez nakłanianie do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień, bądź podejmowania innych działań, które mogłyby utrudnić postępowanie karne.
Przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania
Tymczasowe aresztowanie stosuje się tylko wtedy, gdy zastosowanie innego środka o charakterze nieizolacyjnym okaże się niewystarczające. Dopuszczalność orzeczenia wobec danej osoby tymczasowego aresztowania uzależniona jest jednak przede wszystkim od zaistnienia zarówno podstawy ogólnej, wyrażonej w art. 249 § 1 k.p.k. (zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo), a także co najmniej jednej z podstaw szczególnych, wymienionych enumeratywnie w art. 258 k.p.k., którymi będą:
o uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu,
o uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne,
o zarzucenie oskarżonemu popełnienia zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat lub skazanie oskarżonego przez sąd pierwszej instancji na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, jeżeli potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą
o wyjątkowo - uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza, gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
Co istotne, zarówno podstawa ogólna, jak i jedna z podstaw szczególnych muszą wystąpić łącznie. Sąd wydając postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania musi jednak wziąć po uwagę zarówno sytuację osobistą oskarżonego, jak i jego najbliższej rodziny. Jak stanowi bowiem przepis art. 259 § 1 k.p.k., jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza wtedy, gdy pozbawienie oskarżonego wolności spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo, bądź pociągałoby dla niego lub jego najbliższej rodziny wyjątkowo ciężkie skutki. Zgodnie natomiast z treścią art. 259 § 2 i 3 k.p.k., tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą, albo, że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Tymczasowe aresztowanie nie może być również stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku.
Czas trwania tymczasowego aresztowania
W doktrynie wielokrotnie podkreśla się szczególną dolegliwość tymczasowego aresztowania, polegającą na pozbawieniu oskarżonego wolności, odizolowaniu go od społeczeństwa i osadzeniu w areszcie śledczym. Jednakże, równie dolegliwy może okazać się czas trwania tego środka zapobiegawczego, ponieważ, pomimo iż pierwotnie oznaczany jest na okres nie dłuższy niż 3 miesiące, w dalszej perspektywie może zostać przedłużony na czas, który łącznie nie przekroczy 12 miesięcy, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w terminie 3 miesięcy. Zgodnie z art. 263 § 3 k.p.k. „Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat.”, jednakże przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na okres oznaczony, przekraczający ww. terminy może dokonać sąd apelacyjny, jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego (art. 263 § 4 k.p.k.). Jak zatem można dostrzec, czas trwania tymczasowego aresztowania nie jest sztywno określony, dlatego też okres, na jaki środek ten zostaje ustanowiony na samym początku postępowania, niejednokrotnie ulega znacznemu przedłużeniu.
Poręczenie majątkowe w miejsce tymczasowego aresztowania
Niezwykle istotne z punktu widzenia oskarżonego (podejrzanego) może okazać się umożliwienie przez sąd dokonania zmiany środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe. Jak stanowi bowiem art. 257 § 2 „Stosując tymczasowe aresztowanie, sąd może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie pod warunkiem złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego”. Chociaż z oczywistych względów jest to rozwiązanie niezwykle korzystne dla oskarżonego (podejrzanego), to z pewnością może ono wymagać nakładów znacznych środków pieniężnych. W sytuacji, gdy kwota poręczenia majątkowego znacznie przekracza możliwości finansowe osoby tymczasowo aresztowanej, zrozumiałym jest, że osoba taka nie będzie w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej, dokonując płatności za całą sprawę „z góry”. Stąd też, nasza Kancelaria przyjmując upoważnienie do obrony, z reguły dokonuje rozliczeń z klientami jedynie raz w miesiącu, na podstawie stawki godzinowej, nie wymagając wynagrodzenia płatnego za całą sprawę „z góry”. Jesteśmy bowiem przekonani, że udzielanie pomocy prawnej w oparciu o ww. model rozliczeń, znacznie umożliwia klientom poniesienie kosztów związanych z ustanowieniem poręczenia majątkowego.
Autor wpisu:
Tomasz Sroka
aplikant radcowski