Zdarzają się sytuacje, w których jedynym wyjściem na ustabilizowanie sytuacji życiowej małżonków jest rozwód. Pomimo powszechności podejmowanej kwestii, należy pamiętać, iż w wyroku rozwodowym Sąd niezależnie od woli stron musi rozstrzygnąć również o kwestiach dodatkowych związanych z sytuacją prawno – faktyczną małżonków. Zgodnie z art. 58 KRiO wyrok rozwodowy obligatoryjnie będzie obejmował kwestie takie jak wina w rozkładzie pożycia, władza rodzicielska, kontakty z dziećmi, alimenty na rzecz dzieci czy sposób korzystania ze wspólnego mieszkania o ile małżonkowie dalej je wspólnie zamieszkują. Niniejszy artykuł pozwoli przybliżyć Państwu tematykę orzekania w przedmiocie władzy rodzicielskiej w postępowaniu rozwodowym.
Władza rodzicielska
Przed przejściem do właściwego tematu, należy zastanowić się czym jest władza rodzicielska, komu przysługuje i w jaki sposób następuje jej wykonywanie. Płynąca z art. 95 § 1 KRiO dyspozycja, definiuje władzę rodzicielską jako obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka. W tym miejscu należy jednak poczynić rozróżnienie między prawem, jako zobowiązaniem określonej grupy podmiotów do konkretnego zachowania względem rodziców dziecka, a obowiązkiem, objawiającym się jako szereg zachowań, mających na celu wychowanie dziecka z poszanowaniem jego szeroko pojętego „dobra” i zgodnie z interesem społecznym. Tym samym ww. przepis stanowi dwie dyrektywy, według których rodzice mieliby sprawować przysługującą im władzę. Ze względu na obszerność zastosowanych pojęć nie sposób wyróżnić katalogu czynności kwalifikujących się kolejno jako obowiązki czy prawa. Ustawodawca posługuje się katalogiem otwartym, wskazując jedynie przykłady tj. troszczenie się o rozwój fizyczny i duchowy dziecka, wychowanie go w zgodzie z własnymi przekonaniami czy chociażby obowiązek wzajemnego szacunku. Tak więc, od stwierdzenia czy coś należy do sfery obowiązków i uprawnień rodzica, zależy charakter i cel tego działania, jak również ukierunkowanie go na ochronę dobra i interesu dziecka.
Co do zasady, władza przysługuje obojgu rodzicom, do czasu osiągnięcia, przez dziecko, pełnoletności. W przypadku gdy jedno z rodziców nie żyje, lub nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, władza przysługuje drugiemu z rodziców; nie oznacza to jednak, że ograniczony w zdolności rodzic, pozbawiony jest płynących z tego tytułu uprawnień, bowiem ustawa nadaje mu prawo uczestnictwa w sprawowaniu bieżącej pieczy, jako prawa do wychowania i reprezentowania dziecka, jak również dochodzenia świadczeń przeznaczonych na zaspokajanie jego potrzeb. Nie obejmuje to jednak władzy rodzicielskiej jako całości praw i obowiązków np. decydowaniu w sprawach ważnych : jak wybór szkoły, metoda leczenia czy zgoda na przeprowadzenie określonego zabiegu. Na marginesie należy wspomnieć, iż w przypadku gdy osoby nie pozostają w związku małżeńskim, nie obowiązują domniemania związane z pochodzeniem dziecka, tym samym nawet pełnoletni ojciec nie posiada władzy rodzicielskiej przed zakończeniem się postępowania o uznanie ojcostwa.
Władza rodzicielska jako złożony stosunek prawny
Stosunek prawny władzy rodzicielskiej, jak już wcześniej wspomniano, jest stosunkiem wielopoziomowym, obejmującym relacje nie tylko między rodzicami, a dzieckiem, ale również między państwem, jak i osobami trzecimi. Każdy z nich ma inny charakter, wynikający ze swoistości konkretnej relacji prawnej. Wykonywanie władzy rodzicielskiej możemy zasadniczo więc podzielić między :
1. Stosunki między rodzicami a państwem jako stosunek administracyjno-prawny
Centralnym ogniwem tych stosunków jest Sąd Opiekuńczy, wyposażony we władcze narzędzia, działający w porozumieniu z organami pomocniczymi takimi jak szkoły czy inne placówki oświatowo-wychowawcze, których zadaniem jest informowanie Sądu o ewentualnych nieprawidłowościach w zakresie wykonywanej władzy rodzicielskiej. Ten zaś może zdecydować o zawieszeniu, ograniczeniu czy wreszcie pozbawieniu władzy rodzicielskiej.
2. Stosunki między rodzicami a osobami trzecimi jako stosunek cywilno-prawny
W tym przypadku, zdaje się, że stosunki między rodzicami, a osobami trzecimi kreują się na podstawie uznania władzy rodzicielskiej, pomimo sporu doktryny, tłumacząc to bezwzględnym charakterem, jednak za prawo podmiotowe. Tym samym definiuje się je jako zabezpieczenie rodziców przed ingerencją osób trzecich w sposób wychowania przez nich dziecka i przekazywanych mu w ten sposób wartości.
3. Stosunki między rodzicami a dzieckiem jako stosunek rodzinno-prawny
Podstawą dla tychże stosunków jest dyrektywa skierowana do dzieci, nakazująca im posłuszeństwo względem rodziców, wydaje się, że samo pojęcie „posłuszeństwa” jest ściśle sprzężone z władzą rodzicielską. Ta zaś umożliwia rodzicom kształtowanie osobowości dziecka zgodnie z ich przekonaniami i wyznawanymi wartościami. Słusznie więc przyjmuje się pogląd, iż stosunki te wyznaczane są pryzmatem interesu dziecka, które co do zasady, powinno odpowiadać interesowi rodziców.
Władza rodzicielska, a rozwód
Zazwyczaj, przy braku porozumienia, orzekając rozwód, Sąd będzie musiał zdecydować o zakresie władzy rodzicielskiej względem każdego z rodziców, tym samym może:
1. Powierzyć ją obojgu rodzicom
2. Ograniczyć władzę jednego lub obojga rodziców
3. Pozbawić władzy jednego lub obojga rodziców
4. Zawiesić władzę jednego lub obojga rodziców
1) Na podstawie art. 58 § 1 Sąd w wyroku rozwodowym rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem i jego kontaktach z rodzicami, oraz o wysokości kosztów, do ponoszenia których zobowiązany jest każdy z rodziców. Co do zasady, władza rodzicielska wykonywana jest przez obojga rodziców, tym samym Sąd orzekając rozwód nie ma obowiązku pozbawiania jej jednego z nich, jeżeli nie zachodzą ku temu żadne uzasadnione przesłanki. Możliwie najlepszym rozwiązaniem w tej kwestii jest sporządzenie pisemnego porozumienia między rodzicami, w którym zgodnie decydują o sposobie wykonywania i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, Sąd weźmie je pod uwagę, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka, na marginesie jednak należy nadmienić, iż Sąd nie jest takim porozumieniem związany. Tym samym, wydając rozstrzygnięcie może całkowicie pominąć postanowienia, na które zgodzili się rodzice, ponieważ nadrzędnym celem, w dalszym ciągu pozostaje dobro dziecka.
Przedstawiony plan powinien określać m.in.
· Zakres władzy rodzicielskiej;
· Miejsce stałego pobytu dziecka;
· Sposób podejmowania decyzji w sprawach ważnych (wybór szkoły, metody leczenia, zgoda na zabieg medyczny)
· Harmonogram spędzania wakacji, świąt i innych dni wolnych
2) W przypadku braku porozumienia, Sąd często choć nie zawsze, kierując się dobrem dziecka, zdecyduje się na przyznanie władzy jednemu z rodziców z jednoczesnym ograniczeniem jej po stronie drugiego rodzica – określając zakres uprawnienia do współdecydowania o poszczególnych sprawach dotyczących wychowania małoletniego. Od razy należy zaznaczyć, iż opisywane ograniczenie nie ma nic wspólnego z ograniczeniem władzy z art. 109 § 2, które znajdują zastosowanie w związku z istotnym zagrożeniem dobra dziecka. Zazwyczaj ograniczenie to przyjmie postać wytycznych sądu odnośnie sytuacji, w których rodzic o ograniczonej władzy rodzicielskiej, będzie władny do współdecydowania w ważnych dla dziecka sprawach np. wybór miejsca zamieszkania i szkoły, sposób leczenia dziecka, organizacja czasu wolnego i wypoczynku. W związku z tym, instytucja ograniczenia władzy stanowi niejako najszersze, ale nie najpoważniejsze narzędzie ingerencji w relacje rodzica z dzieckiem, bowiem umożliwia ono podjęcie konkretnej decyzji w jednej ze sfer dotyczących jego wychowania, bez potrzeby ingerencji w obszary, które, ze względu na warunki, w których przebywa dziecko, tego nie wymagają.
3) Pozbawienie władzy stanowi ostateczną postać ingerencji Sądu w relacje między rodzicami, a dzieckiem. O ile ograniczenie władzy polega niejako na uszczupleniu kompetencji jednego rodzica względem zarówno dziecka jak i drugiego rodzica, tak pozbawiając władzy odbiera się prawo do podejmowania jakichkolwiek decyzji związanych ze sprawowaniem władzy nad małoletnim. Podjęcie tychże działań, uzależnione będzie od spełnienia określonych przesłanek, do których należą
· Trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej (długotrwały pobyt w więzieniu np. trwający nawet po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności)
· Nadużywanie władzy rodzicielskiej (stosowanie przemocy wobec dziecka)
· Zaniedbywanie obowiązków względem dziecka
Spełnienie chociażby jednej z ww. przesłanek stanowi swoiste polecenie dla Sądu, który obligatoryjne odbiera władzę rodzicielską rodzicowi, lub rodzicom dopuszczających się sankcjonowanych prawem zachowań.
Władza rodzicielska, a alimenty i kontakty z dzieckiem
Już na wstępie należy zaznaczyć, iż całkowicie sobie odrębnymi są kwestie władzy rodzicielskiej i świadczeń alimentacyjnych. Nie popadając w znaczne dygresje związane z różnicami w doktrynie, należy uznać, iż zarówno obowiązek alimentacyjny jak i możliwość utrzymywania kontaktów z dzieckiem są, w relacji rodzica z dzieckiem, do tego stopnia sprzężone, że należy traktować je jako osobną kategorię czego potwierdzeniem jest uchwała SN „(…)że jest to uprawnienie odrębne od władzy rodzicielskiej, wynikające z najbliższego pokrewieństwa, ale ściśle z tą władzą związane i służy dobru dziecka (…)” (III CZP 72/11).
Tak więc, świadczenie alimentacyjne jako podstawowy obowiązek rodzica zapewnienia dziecku odpowiednich warunków do wzrostu i prawo do kontaktów, jako podstawowe uprawnienie rodzica do pielęgnowania relacji z dzieckiem.
Co do zasady, istnieje kilka wariantów, które może wziąć pod uwagę Sąd przy orzekaniu o kontaktach rodziców z dzieckiem :
1. Porozumienie rodziców
Zgodnie z art. 58 § 1 KRiO Sąd uwzględnia pisemne porozumienie rodziców o władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem. Nie oznacza to, iż Sąd jest takim porozumieniem związany. Wręcz przeciwnie, Sąd ma obowiązek kierowania się dobrem dziecka, a sporządzony plan wychowawczy jest przesłanką oceny trwałości zgodnych stanowisk i zdolności do współdziałania rodziców w przyszłości. Jeżeli więc uzna, że nie odpowiada dobru dziecka, Sąd zdecyduje samodzielnie.
2. Opieka Naprzemienna
Jej istota polega również na zgodzie rodziców co do określonego harmonogramu, według którego dziecko będzie przebywało na przemian, w równych lub podobnych odstępach czasu u każdego z rodziców. Sama forma opieki może być zaproponowana w porozumieniu wychowawczym. W przypadku jego braku, na wniosek strony Sąd może w wyroku rozwodowym określić zasady opieki naprzemiennej.
3. W przypadku braku porozumienia
Pisemne porozumienie jest fakultatywne. W przypadku jego braku Sąd kompleksowa zbada całokształt okoliczności w sprawie i wyda orzeczenie zgodne z dobrem dziecka.
- Art. 58 § 1b
Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Jest to rozwiązanie najbardziej autonomiczne, przysługujące rodzicom, którzy są całkowicie zgodni co do zakresu i formy utrzymywania kontaktów z wspólnym dzieckiem. Nie oznacza to jednak braku możliwości zmiany tego stanu po rozwodzie. Zgodnie z art. 106 KRiO, jeżeli wymaga tego dobro dziecka, Sąd może zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania.
Tym samym, samo ograniczenie czy nawet pozbawienie władzy rodzicielskiej, nie zwalnia rodzica z obowiązku alimentacyjnego, ani nie pozbawia go jego podstawowego prawa do kontaktu z dzieckiem. W związku z tym, do zakazania rodzicowi kontaktów z małoletnim wymagane jest nie tylko właściwe orzeczenie, ale i udowodnienie, iż zagrażają lub wręcz naruszają dobro dziecka.
Słowem podsumowania, rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej jest obligatoryjnym elementem wyroku rozwodowego. Niezależnie od przyjęcia przez Sąd porozumienia, jego rozstrzygnięcie podyktowane będzie, w najlepszym tego słowa znaczeniu, dobrem dziecka, a jego ewentualne warunki uzależnione będą od konkretnej sytuacji życiowej rozwodzących się małżonków i ich wspólnych, małoletnich dzieci.
Masz pytania lub wątpliwości co do przedstawionego tematu? Skontaktuj się z nami poprzez formularz w zakładce „Kontakt”. Kancelaria dodatkowo świadczy usługi w języku angielskim jak i francuskim.
Autor wpisu:
Błażej Batoryna
asystent adwokata